उमेश गायगवळे मुंबई
स्वातंत्र्यानंतरचा महाराष्ट्र हा संघर्ष, पुनर्रचना आणि प्रगती यांचा संगम होता. ब्रिटिशांच्या राजवटीत दडपल्या गेलेल्या समाजजीवनाला नवजीवन देण्याचे मोठे काम काही दूरदर्शी नेत्यांनी केले. हे नेते केवळ राजकीय नकाशा घडवणारे नव्हते, तर समाज, शिक्षण, शेती आणि सहकाराच्या माध्यमातून राज्याचा आत्मा घडवणारे होते. अशा या प्रगल्भ नेतृत्वात एक नाव आजही लोकांच्या मनात आदराने घेतले जाते वसंतदादा पाटील…
त्यांच्या जयंती निमित्ताने…
शेतकऱ्यांचा नेता, सहकार चळवळीचा अध्वर्यू, शिक्षणक्रांतीचा पुरस्कर्ता आणि लोकाभिमुख शासनाचा प्रतीक या सर्व ओळखी एकत्र आल्यावरच “आधुनिक महाराष्ट्राचे खरे शिल्पकार” म्हणून ओळख निर्माण करणारे व्यक्तिमत्व म्हणजे वसंतदादा पाटील.
ग्रामीण मातीतून उभा राहिलेला नेता
१३ नोव्हेंबर १९१७ रोजी सांगली जिल्ह्यातील पद्माळे या छोट्या गावात वसंतदादांचा जन्म झाला. त्या काळात ग्रामीण महाराष्ट्रात दारिद्र्य, निरक्षरता आणि शेतीवरील अवलंबित्व हे जीवनाचे मूलभूत वास्तव होते. शेतकरी कुटुंबात वाढताना त्यांनी आयुष्याचे संघर्ष आणि वास्तव जवळून पाहिले. बालवयातच त्यांच्या मनात अन्यायाविरुद्ध लढण्याची, समाजासाठी काही करण्याची ज्योत पेटली.
स्वातंत्र्य आंदोलनात त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. बिसूर सत्याग्रहाच्या वेळी त्यांनी ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध उघडपणे आवाज उठवला. या संघर्षात त्यांना अटक झाली, गोळी लागली, तरी त्यांचा उत्साह कमी झाला नाही. तुरुंगवासातही त्यांनी स्वातंत्र्य, समाजसेवा आणि नेतृत्व यांचा धडा घेतला. हीच लढाऊ वृत्ती पुढे त्यांच्या संपूर्ण राजकीय आयुष्याची ओळख बनली.
‘सहकारातून विकासाचा नवा अध्याय’
स्वातंत्र्यानंतर देशभरात ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळ देण्यासाठी विविध उपक्रम सुरू झाले. महाराष्ट्रात या चळवळीला दिशा देणारे व्यक्तिमत्व म्हणजे वसंतदादा. त्यांनी “सहकार” या तत्त्वज्ञानाला केवळ आर्थिक नव्हे तर सामाजिक परिवर्तनाचे साधन बनवले.
साखर उद्योग, दूध संघ, पतसंस्था आणि ग्रामविकास या सगळ्या क्षेत्रांत सहकाराच्या माध्यमातून त्यांनी शेतकऱ्यांना संघटित केले. त्यांच्या प्रयत्नांतून उभा राहिलेला सांगली जिल्ह्यातील वसंतदादा साखर कारखाना हा ग्रामीण उद्योगाचे प्रतीक ठरला.
त्यांनी शेतकऱ्याला सांगितले “तुमच्या हातात शेतीसोबत उद्योगही असावा.” या विचारातून ग्रामीण भागात नवे रोजगार निर्माण झाले, तरुणाईला संधी मिळाली आणि शेतकरी वर्ग आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी झाला.
सर्वांसाठी शिक्षणाचे दार उघडणारा निर्णय’
वसंतदादांचे सर्वाधिक दूरदर्शी योगदान म्हणजे शिक्षण क्षेत्रातील क्रांतीकारी निर्णय. त्यांनी १९८० च्या दशकात “विना-अनुदानित अभियांत्रिकी आणि वैद्यकीय महाविद्यालयांना परवानगी” दिली. त्या वेळी हा निर्णय अनेकांना अवघड वाटला, पण काळाने सिद्ध केले की तो महाराष्ट्राच्या विकासाचा टर्निंग पॉइंट होता.
या निर्णयामुळे उच्च शिक्षण फक्त श्रीमंतांच्या आवाक्यात न राहता सर्वसामान्यांच्या पोहोचेत आले. याच धोरणामुळे पुढील पिढ्यांना तांत्रिक आणि व्यावसायिक शिक्षणाच्या असंख्य संधी मिळाल्या. महाराष्ट्र देशातील IT हब बनला, आणि लाखो तरुण अभियंते, डॉक्टर, संशोधक जगभरात यश मिळवू लागले.
त्यांनी मुलींसाठी मोफत शिक्षणाची संकल्पना राबवली, मुक्त विद्यापीठाची स्थापना केली आणि ग्रामीण भागात तांत्रिक शिक्षण पोहोचवले.
त्यांचे ब्रीद होते “शिक्षण हेच परिवर्तनाचे साधन.” आज महाराष्ट्राच्या प्रत्येक जिल्ह्यात तांत्रिक संस्थांचे जाळे त्यांच्या या दृष्टीकोनाची साक्ष देते.
‘मुख्यमंत्री म्हणून जनतेचा दादा’
वसंतदादा पाटील चार वेळा महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री झाले. पण त्यांच्या दृष्टीने सत्ता ही वैभवाची नव्हे, तर सेवाभावाची गोष्ट होती. ते सत्तेच्या खुर्चीवर बसले, पण मनाने सदैव शेतकरी, कामगार आणि सर्वसामान्य राहिले.
मुख्यमंत्री असूनही ते गावोगावी फिरून लोकांच्या अडचणी प्रत्यक्ष ऐकत. “मुख्यमंत्री दारात आले!” हे त्या काळी कोणत्याही शेतकऱ्यासाठी मोठे आश्चर्य नव्हते, कारण दादा ते खरोखर करीत असत.
त्यांच्या कार्यकाळात महाराष्ट्रात अनेक विकास योजना सुरू झाल्या. रस्ते, वीज, सिंचन, औद्योगिक विकास या सर्व क्षेत्रांत त्यांनी दीर्घकालीन योजना राबविल्या. त्यांनी शासकीय यंत्रणेत उत्तरदायित्व आणले आणि पारदर्शकता निर्माण केली.
इंदिरा गांधींच्या काळात त्यांनी केंद्राशी समन्वय राखत महाराष्ट्रासाठी मोठे निधी आणि प्रकल्प मिळवले. त्यांचा नेतृत्वशैलीत दृढता होती, पण ती लोकहितासाठी वापरली जात असे.
‘इंदिरा गांधींच्या काळातलं ठाम नेतृत्व’
१९७०–८० च्या दशकात, जेव्हा केंद्रात इंदिरा गांधींचं वर्चस्व होतं, तेव्हा महाराष्ट्रात वसंतदादा हे सर्वात विश्वासार्ह आणि व्यवहार्य नेते मानले जात.
इंदिरा गांधींनी अनेकदा त्यांचा सल्ला घेतला, विशेषत: कृषी आणि सहकार विषयांवर.
१९७५ च्या आणीबाणीच्या काळात त्यांनी महाराष्ट्रात स्थैर्य राखले, जनतेशी संवाद कायम ठेवला.
त्यांचे संबंध दिल्लीशी दृढ असले, तरी त्यांनी राज्याच्या हितासाठी कधीही झुकतं माप दिलं नाही.
त्यांच्या कार्यशैलीत प्रशासनशिस्त आणि लोकाभिमुखता यांचा सुंदर मिलाफ दिसतो कठोर निर्णय, पण लोकहित सर्वोच्च.
‘जनसंपर्काची अनोखी हातोटी’
वसंतदादा यांचा जनसंपर्क हा त्यांच्या नेतृत्वाचा गाभा होता. ते भाषणात नव्हे, संवादात विश्वास ठेवत. कोणत्याही गावात गेले की, शेतकऱ्यांच्या घरी थेट बसून ते अडचणी ऐकत.
ते कोणत्याही दिखाऊपणापासून दूर राहिले साधे कपडे, पांढरे धोतर-शर्ट, चेहऱ्यावर नेहमी स्मित. त्यांचा संवाद लोकांना आपलेपण देत असे. म्हणूनच जनता त्यांना ‘दादा’ म्हणू लागली नेता नाही, तर घरचा माणूस.
त्यांच्या या शैलीमुळेच ते सर्व राजकीय पातळ्यांवर लोकप्रिय राहिले. विरोधकांशीही सन्मानाने वागण्याची त्यांची परंपरा होती. त्यांनी राजकारणात सौजन्याची संस्कृती रुजवली, जी आज अभावानेच दिसते.
‘सामाजिक संवेदनशीलता आणि मानवी मूल्ये’
वसंतदादा पाटील हे केवळ शेतकऱ्यांचे नेते नव्हते, तर समाजबदलाचे प्रेरक होते. त्यांनी स्त्रियांना सहकार चळवळीत स्थान दिले, शिक्षणात मुलींना समान संधी दिली. ग्रामीण आरोग्य, ग्रामविकास आणि सामाजिक न्याय या विषयांबाबत ते सदैव तत्पर होते.
त्यांच्या प्रत्येक निर्णयामागे “सामान्य माणसाचा विचार” असायचा. प्रशासनात स्वच्छता, निर्णयात पारदर्शकता आणि व्यवहारात प्रामाणिकता ही त्यांची ओळख होती.
‘विचारांचा वारसा आणि आधुनिकतेचा पाया’
आज महाराष्ट्र आधुनिक, औद्योगिक आणि शिक्षित राज्य म्हणून ओळखले जाते. पण या आधुनिकतेच्या पायात वसंतदादांची विचारधारा घट्ट रुजलेली आहे.
त्यांनी ग्रामीण भागाला उद्योगाशी जोडले, शिक्षणाला रोजगाराशी जोडले आणि सहकाराला स्वावलंबनाशी जोडले.
त्यांचे कार्य म्हणजे लोकशाहीचा व्यवहार्य नमुना जिथे लोकसहभाग आणि विकास एकत्र चालतो.
त्यांच्या विचारांची झलक आजच्या महाराष्ट्रातील अनेक योजना आणि संस्थांमध्ये दिसते. सांगली, सातारा, सोलापूर, कोल्हापूरपासून ते नाशिकपर्यंत प्रत्येक ठिकाणी त्यांच्या विकासदृष्टीची छाप आहे.
वसंतदादा हे नाव आज केवळ एका व्यक्तीचे नाही, तर एका युगाचे प्रतीक बनले आहे. सहकार, शिक्षण, साधेपणा आणि प्रामाणिकतेच्या युगाचे.
महाराष्ट्राच्या ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला गती देणाऱ्या सहकार चळवळीच्या इतिहासात वसंतदादा पाटील हे नाव सुवर्णाक्षरांनी कोरले गेले आहे. “साखरराजा” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या वसंतदादांनी आपल्या दूरदृष्टी, संघटनशक्ती आणि लोकाभिमुख धोरणांमुळे महाराष्ट्रात साखर उद्योगाची मजबूत पायाभरणी केली.
‘शेतकऱ्यांच्या हितासाठी साखर चळवळीचा संकल्प’
स्वातंत्र्यानंतर ग्रामीण भागात आर्थिक विकासाचे साधन मर्यादित होते. शेतकरी ऊस पिकवून साखर कारखान्यांकडे विक्री करत, मात्र नफा शहरी भांडवलदारांच्या हातातच राहायचा. ही अन्यायकारक स्थिती बदलण्यासाठी वसंतदादा पाटील यांनी सहकारी तत्त्वावर साखर कारखाने उभारण्याचा संकल्प केला.
त्यांच्या मते “शेतकऱ्याने ऊस द्यावा आणि त्याच ऊसातून निर्माण होणाऱ्या साखरेचा गोडवा त्याच्याच घरी पोचला पाहिजे.”
‘सांगलीतून सुरू झालेली गोड क्रांती’
सांगली जिल्ह्याच्या पलूस तालुक्यातील ताकारी परिसरात वसंतदादांनी 1950 च्या दशकात पहिला राजारामबापू साखर कारखाना उभारला. या कारखान्याने शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीत आमूलाग्र बदल घडवून आणला.
त्यांच्या प्रेरणेतून सांगली, सातारा, सोलापूर, कोल्हापूर आणि पुणे जिल्ह्यांमध्ये साखर कारखान्यांचे जाळे पसरले.
‘ सहकार चळवळीचा पाया’
वसंतदादांचे तत्त्व स्पष्ट होते “सहकार हा केवळ उद्योग नसून तो सामाजिक क्रांतीचा पाया आहे.”
त्यांनी साखर कारखान्यांमधून केवळ उत्पादन नव्हे, तर शिक्षण, आरोग्य, वाहतूक आणि ग्रामीण विकासाची नवी संस्कृती रुजवली.
प्रत्येक कारखाना हा त्या भागाचा विकासकेंद्र झाला रस्ते, शाळा, दवाखाने, महिला बचत गट, आणि युवकांसाठी रोजगार या सर्वांचा पाया साखर उद्योगामुळे रचला गेला.
धोरणनिर्मितीत भूमिका
मुख्यमंत्री आणि नंतर केंद्रीय मंत्री म्हणून वसंतदादांनी साखर उद्योगासाठी अनेक दूरगामी निर्णय घेतले.
त्यांच्या काळात सहकारी साखर कारखान्यांना शासनाकडून कर्ज, वीज, आणि निर्यात सवलती मिळाल्या.
राज्य सरकारने सहकारी साखर कारखान्यांना कृषी आधुनिकीकरणाशी जोडणारी योजना राबवली, ज्यामुळे ऊस उत्पादक शेतकरी थेट कारखान्याचा सदस्य बनू शकला.
‘रोजगार आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था’
साखर कारखाने हे केवळ उत्पादन केंद्र नव्हते, तर ग्रामीण भागातील हजारो कुटुंबांचे आर्थिक जीवनमान बदलणारे केंद्र होते.
ऊस तोडणी, वाहतूक, साखर उत्पादन, आणि त्यासोबतच्या उपउद्योगांमुळे लाखो लोकांना रोजगार मिळाला.
वसंतदादांच्या दृष्टीने “प्रत्येक कारखाना म्हणजे विकासाचे विद्यापीठ” होते.
‘देशभरात आदर्श’
वसंतदादांच्या प्रयत्नांमुळे महाराष्ट्र “सहकारी साखर राज्य” म्हणून देशात प्रसिद्ध झाला.
इतर राज्यांनी देखील महाराष्ट्राचा आदर्श घेत सहकारी कारखान्यांची चळवळ सुरू केली.
कर्नाटक, गुजरात आणि उत्तर प्रदेशातील अनेक सहकारी नेत्यांनी वसंतदादांच्या कामाचा अभ्यास करून त्यांच्या कार्यपद्धतीचा अवलंब केला.
दृष्टी आणि वारसा
वसंतदादा पाटील यांनी साखर उद्योगात आणलेली पारदर्शकता, जबाबदारी आणि शेतकरीकेंद्री दृष्टिकोन आजही आदर्श मानला जातो.
त्यांनी म्हटले होते
“सहकार हा केवळ उद्योग नाही, तो ग्रामीण भारताच्या आत्म्याचा आवाज आहे.”
आज राज्यातील साखर उद्योग, त्यातून उभारलेले शिक्षणसंस्था, बँका, आणि को-ऑपरेटिव्ह सोसायट्या या सर्व वसंतदादांच्या दूरदृष्टीचे द्योतक आहेत.
त्यांनी सत्ता वापरली ती लोकांच्या हितासाठी, धोरणे राबवली ती समाजाच्या विकासासाठी आणि विचार दिले ते नव्या पिढीच्या उन्नतीसाठी.
त्यांच्या कार्यामुळे महाराष्ट्राला सहकार, शिक्षण आणि तांत्रिक विकासाच्या क्षेत्रात नवसंजीवनी मिळाली.
आज जेव्हा आपण महाराष्ट्राच्या आधुनिकतेचा अभिमान बाळगतो, तेव्हा त्या आधुनिकतेच्या प्रत्येक वीटेमागे वसंतदादांच्या घामाचे, विचारांचे आणि कार्याचे योगदान आहे.
त्यांचे व्यक्तिमत्व म्हणजे साधेपणातील तेज, नेतृत्वातील लोकसंग्रह आणि प्रशासनातील प्रामाणिकता.
म्हणूनच ..आजही महाराष्ट्रातील लोक त्यांचे नाव आदराने ‘दादा’ म्हणून घेतात…
