उमेश गायगवळे, मुंबई
31 ऑक्टोबर 1984 भारतीय राजकारणाच्या इतिहासातील एक काळखंड, जिथे एक महान नेत्रीच्या जीवनाचे आणि बलिदानाचे पान अविस्मरणीयपणे वळले. 19 नोव्हेंबर 1917 रोजी जन्मलेल्या इंदिरा प्रियदर्शिनी गांधी यांनी आपल्या राजकीय प्रवासात देशाच्या भविष्याशी खंबीर बांधणूक प्रस्थापित केली. त्यांच्या निर्णयांची तीक्ष्णता, कठोरता आणि कधी कधी विवादग्रस्त धाडसांनी भारताच्या सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय नक्षेसावर अक्षरे कोरली.
‘बालपण आणि प्रारंभिक प्रभाव’
इंदिरा गांधी यांचा जन्म 19 नोव्हेंबर 1917 रोजी झाला. त्यांच्या घरात राष्ट्रवादी आणि बौद्धिक विचारांचा वारसा होता. पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे जीवन आणि विचार त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वावर खोलवर परिणाम करीत गेले. स्वातंत्र्य संग्रामाच्या काळातल्या घरगुती चर्चांनी आणि राष्ट्रसेवेच्या वातावरणाने इंदिराची विचारसरणी घडवली.
शिक्षण, परकीय अभ्यास आणि देशाभिमान, हे तिन्ही घटक त्यांच्या विचारांत एकरुप झाले. त्यांनी राजकारणाकडे वळताना केवळ नेत्री म्हणून नव्हे तर विचारवंत आणि निर्णयकर्ता म्हणून स्थान निर्माण करण्याचा मार्ग अखंडपणे स्वीकारला.
‘सत्ता आणि पहिले पावले’
1966 मध्ये पहिल्यांदा भारताची पंतप्रधानपदे स्विकारताना इंदिरा गांधींसमोर उभी असलेली सुरक्षा, संरक्षण आणि आर्थिक आव्हाने मोठी होती. परंतु त्यांच्या नेतृत्वाखाली अनेक निर्णय घेतले गेले जे त्यांच्या काळात आणि नंतरच्या पिढ्यांनाही मार्गदर्शक ठरले.
‘बँकांचा राष्ट्रीयीकरण (1969)’
14 जुलै 1969 रोजी इंदिरा गांधींच्या सरकारने 14 प्रमुख बँकांचे राष्ट्रीयीकरण केले. हा निर्णय त्यांनी गरिब, कर्जग्रस्त शेतकरी, लघु उद्योग आणि मध्यमवर्ग यांच्यासाठी वित्तीय समतेचा मार्ग दाखवण्यासाठी घेतला. बँकिंग सेवा गावोगावी पोहोचावी, हा त्यांचा प्रमुख हेतू होता.
‘प्रिवी पर्स रद्द’
राजशाही आणि राजघराण्यांसाठी दिल्या जाणाऱ्या विशेष पेंशन्सचे रद्दीकरण, प्रिवी पर्सचे समाप्तीकरण, या निर्णयामुळे सार्वभौमतेचा संदेश दृढ झाला. यातून राष्ट्राच्या मर्यादांवरील अनावश्यक खर्च कमी करून सामान्यजनासाठी निधी उपलब्ध करण्याचा मानस होता.
‘शेती, अन्न आणि जीवनावश्यक धोरणे’
‘हरित क्रांती,उपासमारीतून आत्मनिर्भरतेपर्यंतचा प्रवास’
इंदिरा गांधींच्या नेतृत्वाखाली भारताने केलेली हरित क्रांती ही केवळ कृषिक्षेत्रातील सुधारणा नव्हती, तर ती ‘जगण्यासाठीची लढाई’ होती. स्वातंत्र्यानंतर भारत अन्नधान्याच्या तुटवड्याशी झुंज देत होता. अमेरिकेच्या PL-480 मदतीवर देश अवलंबून होता. प्रत्येक धान्याच्या गोणीमागे अनिश्चिततेचे सावट होतं.
इंदिरा गांधींनी जगभरातील वैज्ञानिकांना, कृषी संशोधकांना आणि देशातील शेतकऱ्यांना एकत्र आणत क्रांतिकारक योजना राबवली. उंच उत्पादक बियाणे, रासायनिक खतांचा वापर, सिंचन प्रकल्प, आधुनिक शेती तंत्रज्ञान, या सर्वांचा मिलाफ करून त्यांनी भारताला भिकारी राष्ट्रातून ‘धान्य निर्यात करणाऱ्या राष्ट्रा’च्या स्थानावर आणले.
“कसेल त्याची शेती” हे धोरण हाच बदलाचा पाया होता. जमीन सुधार कायद्यांमुळे जमिनीच्या ताब्यातील प्रचंड असमानता कमी झाली. अनेक शेतकऱ्यांना पहिल्यांदाच स्वतःच्या जमिनीवर कष्ट करून पीक घेण्याचा अभिमान मिळाला.
1972 च्या दुष्काळात महाराष्ट्राला मदतीचा हात देताना त्यांनी कोणताही विलंब न करता प्रशासन सज्ज केले. दुष्काळग्रस्त भागात रोजगार हमीच्या संकल्पनेचा पाया त्यांनीच घातला,नंतर राज्याने ज्यातून रोजगार हमी योजना राबवली.
हरित क्रांतीचे दूरगामी परिणाम आजही जाणवत आहेत. आज भारत अन्नधान्य निर्मितीत जगातील अग्रगण्य राष्ट्रांमध्ये उभा आहे, तर शेतकरी वर्गाच्या सशक्तीकरणाचा पाया त्यांच्या काळातच रचला गेला.
‘परराष्ट्र कारवाई, 1971 आणि बांग्लादेश’
1971 मध्ये पाकिस्तानातील अत्याचार आणि शरणार्थी संकट पाहून भारताने निर्णायक पाऊल उचलले. पाकिस्तानी सैन्याने केलेल्या अत्याचारांना आळा घालण्यासाठी भारताने लष्करी हस्तक्षेप केला आणि 16 डिसेंबर 1971 ला युद्धविरामासह मोठ्या प्रमाणावर विजय प्राप्त झाला. या युद्धाने जागतिक पातळीवर भारताची स्थिती मजबूत केली आणि आशियातील संतुलन बदलेल अशी दिशा दाखवली.
‘आणीबाणी (इमरजन्सी) लोकशाहीतील सर्वात कठीण परीक्षा’
25 जून 1975 ते 21 मार्च 1977, भारतीय लोकशाहीतला सर्वात कठीण आणि विवादग्रस्त टप्पा. इंदिरा गांधींनी विरोधकांच्या आंदोलनांमुळे प्रशासनिक तणाव वाढल्याने आणि न्यायालयीन निर्णयांच्या पार्श्वभूमीवर आणीबाणी लागू केली. हा निर्णय तितकाच धाडसी, तितकाच वादग्रस्त.
‘शासनाची धार’
प्रेसवर नियंत्रण, विरोधी नेत्यांची अटक, काटेकोर कायदा-सुव्यवस्था, शासनाला स्थैर्य मिळाले, पण नागरी स्वातंत्र्यांवर प्रश्नचिन्ह उभे राहिले. अनेकांनी याला ‘लोकशाहीवरील पहिला धक्का’ म्हटले.
‘विकास आणि शिस्तीची बाजू’
त्या काळात लोकसंख्या नियंत्रण, स्वच्छता मोहीम, उद्योग क्षेत्रातील सुधारणांचे प्रयत्न, शिस्त आणि प्रशासनाची चपळता या गोष्टीही दिसून आल्या. रेल्वे वेळेवर धावल्या, प्रशासन कडक झाले, भ्रष्टाचाराला लगाम बसला असे अनेकांचे मत होते.
‘इतिहासाचे कठोर सत्य’
भारतीय लोकशाहीने त्या टप्प्यात स्वतःला तपासले. टीका झाली, लोकशाहीचे मूल्य पुन्हा दृढ झाले आणि शेवटी इंदिरा गांधींनी स्वतः निवडणुका जाहीर करून जनता समोर उभ्या राहिल्या. पराभव स्वीकारला आणि पुन्हा जनतेतून शक्ती घेऊन परतल्या, हे त्यांच्या आत्मविश्वासाचे आणि लोकशाहीवरील निष्ठेचे प्रमाण होते.
‘पराभव, अटक आणि पुरावा’ ‘मी वापस आऊँगी’
1977 च्या लोकसभा निवडणुकीत इंदिरा गांधी आणि काँग्रेस यांना पराभवाचा सामना करावा लागला. परंतु राजकारणात पराभव हा शेवट नसतो हे त्यांनी सिद्ध केले.
1978 मध्ये संसदेच्या विशिष्ट घटनांमुळे त्यांच्या विरोधकांनी त्यांचे सदस्यत्व रद्द केले आणि त्यांना तुरुंगवास भोगावा लागला. पराभव आणि अडथळ्यांनी त्यांची माघार घेतली नाही. उलट त्यातून त्यांची लढाई अधिक धारदार झाली.
लोकसभेतून बाहेर पडताना त्यांनी घोषवाक्य केले “मी वापस आऊँगी!” हे वाक्य फक्त धाडस नव्हे, तर एक ठाम राजकीय प्रतिज्ञाही होती.
‘जेलवर्गातील दिवस आणि राजकीय शहाणपणा’
तिहारात असताना इंदिरा गांधींनी साधे जीवन स्वीकारले. परंतु राजनीतीच्या चौकटीतून त्यांचा विचार चालूच होता. त्यांनी चरणसिंहांना पाठिंबा देऊन, नंतर तो काढून टाकून बहुमताला आव्हान दिले. हे शहाणपण आणि हातथरकटीनं केलेले हालचाली होत्या ज्यांनी अखेर 1980 मध्ये त्यांना पुन्हा सत्ता दिली.
‘परत येणे, 1980 मधील भव्य पुनरागमन’
निवडणूक प्रचारात इंदिरा गांधींनी देशभर तब्बल 70 हजार किलोमीटरचा प्रवास करून ‘‘चुनिए उन्हें जो सरकार चला सकें’’ हे संदेश देऊन जनतेचे मन जिंकले. 1980 च्या लोकसभेत काँग्रेसने 353 जागा मिळवून पुन्हा सत्तेत आली आणि 14 जानेवारी 1980 रोजी इंदिरा गांधींनी चौथ्यांदा पंतप्रधानपदाची शपथ घेतली.
या पराभवातून उठून पुन्हा सत्ता सांभाळण्याच्या त्यांच्या क्षमतेने राजकीय अखंडता आणि जनाधार यांची सुंदर जुळवाजुळव दाखवली.
‘शेवटचे दिवस आणि अमर स्मरण’
31 ऑक्टोबर 1984 रोजी त्यांनी आपले सर्वस्व अर्पण केले. त्यांच्या अंगरक्षकांनी केलेल्या हल्ल्यातील मृत्यूने भारताला दु:खी केले. परंतु त्यांच्या निर्णयांचा परिणाम, त्यांच्या काळातील पॉलिसी आणि देशाप्रती त्यांची निष्ठा कालान्तराने अधिक महत्त्वाची ठरली.
‘वारसा आणि समालोचन संतुलित दृष्टिकोन’
इंदिरा गांधींचा वारसा एकाच वळणात समजता येणारा नाही. त्यांच्या काही निर्णयांनी देशाला दीर्घकालीन फायदा दिला. बँक राष्ट्रीयीकरणापासून हरित क्रांतीपर्यंत; तर काही निर्णय, ज्यात आणीबाणीचा समावेश आहे, सरकारी तानाशाहीच्या आरोपांसाठी कारणीभूत ठरले. इतिहास हा समतोल नोंदवतो,त्यांच्या धैर्याची स्तुती करतो आणि त्यांच्या चुका तपासतो.
‘वैयक्तिक आयुष्याचे भावनिक प्रसंग’
इंदिरा गांधींच्या राजकीय निर्धारामागे त्यांच्या वैयक्तिक आयुष्याची झालेली झळ अनेकदा दिसून येते. पती फिरोज गांधींसोबतच्या नात्यातील धुसफुस, राजकीय विरोधकांनी त्यांच्या वैयक्तिक आयुष्यावर केलेले घाव आणि दोन मुलांची जबाबदारी निभावत देशाच्या भविष्याचा भार खांद्यावर पेलणं, हे सर्व त्यांच्या मनाला सतत कुरतडत होतं. एका क्षणी त्या लोहमती पंतप्रधान असत, तर दुसऱ्याच क्षणी पतीचे निधन आणि मुलांच्या संगोपनाने त्या एक भावुक आई बनत. त्यांच्या जीवनातील शांत क्षण कमी, मनातील वादळे जास्त, पण चेहऱ्यावर कधीही कमजोरीची रेषा नाही. राष्ट्रासाठी स्वतःच्या भावनांना गहाण ठेवणं हीच त्यांच्या कणखरतेची खरी ओळख.’
राजकीय पार्श्वभूमी आणि समकालीन संघर्ष’
इंदिरा गांधींचा राजकीय प्रवास एखाद्या रणभूमीपेक्षा कमी नव्हता. काँग्रेसमधील जुन्या गटांशी संघर्ष, समाजवादी गटांची चढाओढ, डाव्या-उजव्या विचारांचे ताण, आणि देश उभा राहिला होता सामाजिक बदलांच्या उंबरठ्यावर. बँकांचे राष्ट्रीयीकरण, प्रिव्ही पर्स रद्द, आणि गरीबांच्या हक्कासाठी केलेले निर्णय, या सर्वांनी त्यांनी नव्या भारताची रूपरेषा आखली. पण या निर्णयांनी त्यांना मित्रांपेक्षा शत्रू अधिक दिले. सत्ता हा त्यांच्यासाठी उद्देश नव्हता; सत्तेचा उपयोग करून बदल घडवणं ही त्यांची श्रद्धा होती.
‘आंतरराष्ट्रीय प्रभाव आणि विश्वराजकारणातील भूमिका’
इंदिरा गांधींचा आवाज जगातील महासत्तांकडूनही गांभीर्याने ऐकला जात असे. शीतयुद्धाच्या धगधगीत काळात भारताला ‘नॉन-अलाइन’ ठेवत त्यांनी स्वतंत्र परराष्ट्रधोरणाची दिशा दिली. बांगलादेश मुक्ती संग्रामात पाकिस्तानच्या विरोधात घेतलेली धाडसी भूमिका आणि अमेरिकेला न जुमानता सोव्हिएत संघासोबत केलेला मैत्री करार, हे सर्व त्यांच्या जागतिक दूरदृष्टीचं उदाहरण. त्या काळी एका स्त्री नेत्याने जगातील ताकदवान राष्ट्रांना डोळ्यात डोळे घालून दिलेला संदेश होता. भारत आता अवलंबून राष्ट्र नाही; तो जागतिक पटलावरील स्वाभिमानी आणि सक्षम आवाज आहे.
आजच्या संदर्भातही, त्यांच्या काळातील निर्णय व धोरणे आर्थिक समावेशन, ग्रामीण विकास आणि सार्वभौमिक समतेबद्दलचा चिंतनाचा विषय आहेत.
उपसंहार, राष्ट्रासाठी दिलेले बलीदान
इंदिरा गांधींचे जीवन म्हणजे संघर्ष आणि समर्पणाची एक लांब गाथा. त्यांनी घेतलेले कठोर निर्णय, तुरुंगवासातली माघार न घेणारी जिद्द, आणि 33 महिन्यांत केलेली भव्य परतफेड हे सर्व त्या महान नेत्रीच्या व्यक्तिमत्त्वाचे प्रतिक आहे.
आजही जर आपण विचार केला, तर इंदिरा गांधी म्हणजे केवळ एक राजकीय व्यक्ती नाही; त्या एका काळाच्या, एका विचारधारेच्या आणि एका परिवर्तनाच्या प्रतीक आहेत.
शतश: विनम्र श्रद्धांजली.
