उमेश गायगवळे मुंबई
२ ऑक्टोबर, हा दिवस भारतीय इतिहासात एका अद्वितीय स्मरणदिनाप्रमाणे सुवर्णाक्षरांनी कोरला गेला आहे. कारण या दिवशी भारताला राष्ट्रपिता मिळाले, महात्मा मोहनदास करमचंद गांधी. यावर्षी (२०२५) त्यांची १५६ वी जयंती आहे. एकेकाळी इंग्रजांच्या गुलामगिरीत खितपत पडलेल्या भारताला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यात बापूंनी दिलेले योगदान, त्यांचे तत्त्वज्ञान आणि जीवनमूल्ये आजही आपल्या वाटचालीचे दिशादर्शक आहेत.
गांधीजींचे जीवन म्हणजे सत्य, अहिंसा, साधेपणा आणि आत्मशुद्धी यांचा प्रखर अविष्कार होय. भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांनी दिलेले योगदान हे नुसते राजकीय चळवळीपुरते मर्यादित नव्हते; ते सामाजिक समतेचे, मानवी हक्कांचे आणि जागतिक शांततेचेही पुरस्कर्ते ठरले. म्हणूनच संयुक्त राष्ट्रसंघाने २ ऑक्टोबरला ‘आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन’ म्हणून मान्यता दिली आहे.
स्वदेशी आणि ग्रामस्वराज्य
गांधीजींच्या विचारप्रणालीत स्वदेशी ही संकल्पना मध्यवर्ती होती. “भारतीयांनी भारतात निर्मित वस्तू वापराव्यात” हा त्यांचा ठाम आग्रह होता. स्वदेशीवर भर देताना त्यांनी ग्रामीण भारताचे भविष्य उज्ज्वल करण्यासाठी ग्रामस्वराज्य हा विचार मांडला. आत्मनिर्भर गावं म्हणजेच स्वावलंबी भारत, ही त्यांची स्वप्ने होती.
अस्पृश्यता निवारण आणि सामाजिक समता
समाजात शतकानुशतकं रुजलेली अस्पृश्यतेची घाणेरडी प्रथा तोडण्यासाठी त्यांनी आयुष्यभर संघर्ष केला. हरिजन हा शब्द वापरून त्यांनी वंचित समाजाला सन्मान दिला. त्यांचा ठाम विश्वास होता, “मानवजात एक आहे, भेदाभेदाचे बंधन माणसाला खचवते.”
स्वच्छता आणि निसर्गप्रेम
बापूंना स्वच्छतेबद्दल प्रचंड आस्था होती. “स्वच्छता हीच खरी सेवा” असे ते म्हणत. साबरमती आश्रमातील त्यांच्या जीवनशैलीत साधेपणाबरोबरच निसर्गाशी असलेले त्यांचे गाढ नाते स्पष्ट दिसते.
प्रेरणा आणि संदेश
गांधीजींचा संदेश केवळ भारतापुरता मर्यादित नव्हता. सत्याग्रह, अहिंसा आणि न्यायाच्या त्यांच्या प्रयोगांनी जगभरातील आंदोलनांना दिशा दिली. मार्टिन ल्यूथर किंग ज्युनिअर, नेल्सन मंडेला यांसारख्या जागतिक नेत्यांनी बापूंकडून प्रेरणा घेतली. त्यांचे वचन आजही लोकांना प्रेरणा देते, “उद्या मरणार असल्यासारखे जगा, आणि असे शिका की तुम्ही सदैव जगाल.”
राष्ट्रीय उत्सवाचे स्वरूप
दरवर्षी २ ऑक्टोबरला भारतात गांधी जयंती मोठ्या उत्साहाने साजरी केली जाते. हा दिवस राष्ट्रीय सुट्टी म्हणून घोषित असून, शाळा, बँका, सरकारी कार्यालये बंद असतात. देशभरातील गांधी स्मारके, पुतळे आणि विशेषतः साबरमती आश्रम, राजघाट यांसारखी ठिकाणे हार-फुलांनी सजवली जातात. गांधीजींचे आवडते भजन “रघुपती राघव राजा राम” या दिवशी निनादते.
ईस्ट इंडिया कंपनीच्या शासनाचा शेवट
गांधीजींच्या सत्याग्रहाने आणि जनआंदोलनाने भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात निर्णायक टप्पा गाठला. ब्रिटिश साम्राज्याच्या जुलूमशाहीला सामोरे जाताना त्यांनी न शस्त्र उचलले, न रक्तपात घडवला; तरीही सामर्थ्यशाली साम्राज्याला नमवून भारताला स्वातंत्र्य मिळवून दिले.
गांधीजींच्या विचारांचा आजचा संदर्भ
आजच्या काळात भ्रष्टाचार, हिंसा, पर्यावरणाचा ऱ्हास आणि सामाजिक विषमता या समस्या डोके वर काढत आहेत. अशा वेळी गांधीजींच्या विचारांचे स्मरण अधिकच महत्त्वाचे ठरते. आदर्श नागरिक म्हणून वागणे, निसर्गाचे जतन करणे, स्वदेशीवर भर देणे आणि अहिंसक मार्गाने समस्यांचे निराकरण करणे हीच खरी त्यांना अभिवादन करण्याची पद्धत आहे.
२ ऑक्टोबर हा केवळ स्मरणदिन नाही; तो आत्मपरीक्षणाचा दिवस आहे. आपण गांधीजींच्या स्वप्नातील भारत घडवण्यासाठी काय करतो आहोत, याचा हिशेब घेण्याची संधी आहे. म्हणूनच या दिवशी पुन्हा एकदा आपण ठरवूया, सत्य, अहिंसा, स्वावलंबन आणि सामाजिक समतेच्या मार्गाने चालत गांधीजींचे स्वप्न साकार करणे गरजेचे आहे.
जुनाट कटूता बाजूला ठेवून, इतिहासाला तटस्थपणे वाचन करण्याची सवय, शैक्षणिक व सार्वजनिक संवादांना प्राधान्य देणे आणि सामाजिक पचनी पडलेल्या गैरसमजा कमी करण्यासाठी सक्रिय पावले उचलणे. २ ऑक्टोबर २०२५ हा दिवस हा फक्त स्मरणाचा दिवस न राहता, नवीन विचार-परिवर्तनाची सुरुवात करणारा दिवस व्हावा.
