• कामगार, महिला, दलित आणि आदिवासी समाजासाठी त्यांनी उभारलेल्या सामाजिक न्यायाच्या स्तंभांचा आढावा”
उमेश गायगवळे मुंबई
6 डिसेंबर भारतीय संविधानाचे प्रधान शिल्पकार, तळागाळातील लाखो वंचितांचे आवाज, सामाजिक लोकशाहीचा ध्वजवाहक आणि आधुनिक भारताला दिशा देणारे महामानव डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त, त्यांच्या कार्याचा पुनर्दर्शन करणे म्हणजे देशाच्या समतामूलक उभारणीच्या इतिहासाकडे पाहण्यासारखे आहे.
त्यांच्या संघर्षाचा प्रवास केवळ अस्पृश्यतेविरुद्ध नव्हता, तर कामगार, महिला कामगार, दलित आणि आदिवासी समाजातील सर्वच वंचित घटकांना सन्मानपूर्वक जीवन मिळावे हा उद्देश त्यामागे होता. कायदे, सुधारणा, विचार, चेतना, या सर्व स्तरांवरून त्यांनी एक सर्वसमावेशक भारत उभारण्याचा प्रयत्न केला.
6 डिसेंबर हा फक्त स्मरणाचा दिवस नाही. हा भारतीय समाजाला प्रश्न विचारणारा आणि राजकारणाच्या मूलभूत तत्त्वांची कसोटी घेणारा दिवस आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे महापरिनिर्वाण म्हणजे एका युगाचा अंत,परंतु त्यांच्या विचारांचा आणि संघर्षाचा प्रभाव 21व्या शतकातही तितकाच तीव्र आहे.
त्यांना फक्त संविधानकार किंवा दलितांचे नेते म्हणून पाहणे हे त्यांच्या व्यापक विचारविश्वावर अन्याय करणारे आहे. ते सामाजिक न्यायाचे तत्त्वज्ञ, राजकीय पुनर्रचनेचे व्यासंगी, वर्ग-संघर्षाचे अर्थशास्त्र समजणारे तज्ज्ञ आणि आधुनिक भारतीय राज्याचे मूलभूत वास्तुरचनाकार होते.
आज भारतातील राजकारण, अर्थकारण आणि समाजातील बदलत्या संघर्षांच्या संदर्भात त्यांचे पुनर्मूल्यांकन करणे अत्यावश्यक ठरते.
व्यक्ती नव्हे; विचारांची क्रांती – आंबेडकरांचे राजकारण
भारतीय स्वातंत्र्यलढा हा मुख्यतः नेतृत्वाभोवती आणि भावनिक राष्ट्रवादाभोवती फिरत होता. परंतु डॉ. आंबेडकरांचा दृष्टिकोन या प्रवाहांपेक्षा वेगळा होता. त्यांचा संघर्ष जातिसंस्थेच्या धाग्यापासून, विषमतेच्या मुळाशी जात होता.
त्यांचे राजकारण व्यक्तीकेंद्री नव्हते; ते संरचनात्मक परिवर्तनाचे राजकारण होते.
आंबेडकरांची राजकीय तत्त्वे :
• सत्ताबदल नव्हे; समाजबदल
• मतांपेक्षा मूल्यांचा आग्रह
• ओळख राजकारणाचे रूपांतर ‘समान हक्कांच्या राजकारणा’त
• समाजातील तळाच्या घटकांना निर्णय प्रक्रियेत स्थान
• सामाजिक न्यायाला प्रथम प्राधान्य
आजचे भारतीय राजकारण, जातीय समीकरणे, ध्रुवीकरण, सत्तास्पर्धा, या सर्वांवर आंबेडकरांनी केलेले निरीक्षण किती अचूक होते, हे वारंवार जाणवते.
त्यांच्या मते “राजकीय लोकशाही टिकण्यासाठी सामाजिक लोकशाही आवश्यक आहे” हा संदेश आजच्या सर्वच राजकीय व्यवस्थांना अभ्यासायला हवा.
जातीव्यवस्थेचा भेद आणि हिंदुंच्या सामाजिक पुनर्रचनेचा मार्ग
डॉ. आंबेडकरांचा सर्वात मोठा बौद्धिक हस्तक्षेप म्हणजे जातिव्यवस्थेचे त्यांनी केलेले शास्त्रीय विश्लेषण.
अस्पृश्यता हा केवळ सामाजिक कलंक नसून, आर्थिक शोषण आणि राजकीय वर्चस्व टिकवण्याचे साधन आहे, हे त्यांनी स्पष्टपणे मांडले.
जात आणि विषमता आंबेडकरांचे मुख्य मुद्दे :
• जात ही श्रम-विभाजन नसून श्रमीकांचे विभाजन आहे.
• धर्म आणि समाजव्यवस्था हे दोन्ही घटक जात-सत्तेला आधार देतात.
• आधुनिक राष्ट्रनिर्मितीसाठी जातसंस्थेच्या भिंती पाडणे अत्यावश्यक.
• समान संधीशिवाय शिक्षण, रोजगार, राजकारण हे सर्व वंशानुगत बनते.
संविधानातील अनुच्छेद 17, आरक्षण धोरण, सामाजिक संरक्षण व्यवस्था, हे सर्व निर्णय त्यांच्या दृष्टीतील ‘समाजरचना परिवर्तन’ याच ध्येयातून जन्माला आले.
आजही बहुतेक सामाजिक संघर्ष, प्रतिनिधित्व, आरक्षण, समान हक्क, भेदभाव, आंबेडकरांनी मांडलेल्या सत्यांच्या छायेतच उभे आहेत.
कामगारांसाठी क्रांतिकारक सुधारणा – भारतीय श्रमचळवळीचे जनक
आंबेडकरांचे अर्थशास्त्र हे भारतातील सर्वात अधिक दुर्लक्षित पण प्रभावशाली क्षेत्र.
कामगारांच्या हक्कांसाठी केलेल्या त्यांच्या सुधारणांमुळे भारतीय उद्योग व्यवस्थेला मानवतावादी स्वरूप मिळाले.
कामगारांसाठी केलेल्या महत्त्वपूर्ण क्रांती :
• 8 तासांचा कामाचा दिवस
पहिल्यांदाच भारतातील कारखान्यातील कामाचा कालावधी कायद्याने 8 तासांवर आणला.
हा एक ऐतिहासिक निर्णय, ज्याचा लाभ आजही कोट्यवधी कामगार घेतात.
• मातृत्व लाभ कायदा
महिला कामगारांना सन्मान आणि सुरक्षितता देणारा पहिला व्यापक कायदेशीर चौकट.
• ईपीएफ आणि सामाजिक सुरक्षा रचना
• कामगारांच्या भविष्यनिर्वाहाची आर्थिक हमी.
• औद्योगिक विवाद कायदा, वेतन संरक्षण, सवेतन सुट्या
या सर्व सुधारणा भारतातील मजूर चळवळीचे पायाभूत सिद्धांत ठरले.
आज देशातील लेबर कोड्स, मानव संसाधन सुधारणा, गिग इकॉनॉमी, या सर्वांच्या केंद्रस्थानी आंबेडकरांनी दिलेली ‘मानवी प्रतिष्ठेचे अर्थशास्त्र’ ही संकल्पना दिसते.
स्त्री-स्वातंत्र्याचे नवे पर्व : हिंदू कोड बिल आणि आधुनिक न्यायनीती
भारतातील स्त्रियांना विवाह, मालमत्ता आणि वारसाहक्कांचे समान हक्क देणारी पहिली मोठी कायदेव्यवस्था म्हणजे डॉ. आंबेडकरांनी तयार केलेले हिंदू कोड बिल.
हिंदू कोड बिलच्या माध्यमातून त्यांनी मांडलेली महत्त्वाची तत्त्वे :
स्त्रीचा विवाहातील दर्जा ‘अधीन’ नसून ‘समान’ असावा.
संपत्तीवरील हक्क हे स्त्रियांचे मूलभूत नागरी हक्क.
घटस्फोटाला सामाजिक मान्यता, स्त्रीचे स्वातंत्र्य आणि सुरक्षा.
एकनिष्ठ, आधुनिक आणि समतावादी कौटुंबिक कायदा.
पितृसत्ताक शक्तींनी या बिलाचा विरोध केला. त्यामुळे आंबेडकरांनी कायदे मंत्रीपदाचा राजीनामा दिला, स्त्री-स्वातंत्र्यासाठी दिलेला त्यांचा सर्वोच्च त्याग.
आजच्या “महिला आरक्षण”, “समान वेतन”, “लैंगिक हिंसा” यांवरील चर्चेला बाबासाहेबांचेच धैर्य प्रेरणा देते.
बंधुतेचा राजकीय सिद्धांत – लोकशाहीच्या भविष्याचा पाया
बहुतेक जणांना ‘बंधुता’ हे संविधानातील सर्वात कमी चर्चिलेले मूल्य वाटते. परंतु आंबेडकरांच्या मते,
“बंधुता नसताना लोकशाही टिकूच शकत नाही.”
त्यांनी दिलेल्या चेतावणी आज अधिक लागू पडते :
समाजात धार्मिक ध्रुवीकरण वाढल्यास संविधानावरील विश्वास कमी होतो.
आर्थिक विषमता लोकशाहीचा पाया खोदते.
सामाजिक तणाव राजकीय प्रक्रियेचे स्वातंत्र्य मर्यादित करतात.
आंबेडकरांचे मत स्पष्ट होते :
लोकशाही फक्त मतदानाने टिकत नाही; ती समानतेच्या सामाजिक पायावर टिकते.
आजचा भारत आणि आंबेडकर – बदलत्या समाजाचे विश्लेषण
भारत आज ज्या चौकटीतून जात आहे, तंत्रज्ञान, बाजारपेठ, ध्रुवीकरण, रोजगारसंघर्ष,त्या सर्वांवर आंबेडकरांच्या विचारांची छाया स्पष्टपणे दिसते.
आजही लागू पडणाऱ्या प्रश्नांची मालिका
समाजातील प्रतिनिधित्व किती समताधिष्ठित आहे?
आर्थिक समृद्धी किती समावेशक आहे?
विकासाचा लाभ शेवटच्या घटकापर्यंत पोहोचतोय का?
धार्मिक-सांस्कृतिक तणाव वाढल्यास राष्ट्राच्या बंधुतेचे काय?
सामाजिक सुरक्षा आणि कामगार हक्क नव्या तंत्रयुगाशी जुळतायत का?
या प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर शोधताना आंबेडकर दाखवलेला मार्ग स्पष्टपणे समोर येतो.
महापरिनिर्वाण, एक विचारज्योत, एक संघर्ष, एक अपूर्ण स्वप्न
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे जीवन हे संघर्षाचे, विचारांचे आणि मानवी अस्मितेचे युग होते,
त्यांनी दिले.
संविधानाचा मूलस्तंभ
• सामाजिक न्यायाचा नकाशा
• कामगारांच्या सुरक्षेचे मॉडेल
• स्त्रियांच्या स्वातंत्र्याचा पाया
• वंचितांसाठी प्रतिनिधित्वाचा मार्ग
आज 6 डिसेंबर हा स्मरणाचा दिवस नाही;
तो पुन्हा एकदा जागे होण्याचा, विचारांनी सजग होण्याचा आणि समाजाला न्याय देण्याच्या बांधिलकीचा दिवस आहे.
बदलाच्या महामार्गावर बाबासाहेबांची विचारधारा आजही दीपस्तंभ
बाबासाहेबांची महानता त्यांच्या आयुष्यात नाही;
ती भारताच्या भविष्याला दिलेल्या दिशेत आहे.
समाज समता, न्याय आणि बंधुतेकडे जाईल तोपर्यंत,
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे विचार हे भारतीय लोकशाहीचे हृदय म्हणून धडधडत राहतील.
महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त
आपण विचार करायला हवा,
की आंबेडकरांनी दाखवलेला समतेचा मार्ग आपण खऱ्या अर्थाने स्वीकारलाय का?
