दरवर्षी कॅलेंडरवर लाल अक्षरात उजळणारी तारीख. पण ही फक्त तारीख नाही, हा तो दिवस आहे, ज्यासाठी लाखो भारतीयांनी आपले जीवन, आपला सुखसोईचा संसार, आणि कधी कधी स्वतःचा श्वाससुद्धा राष्ट्राच्या स्वातंत्र्यासाठी अर्पण केला. या दिवसाची पहाट म्हणजे केवळ एका राष्ट्राचा विजय नव्हे, तर दोन शतकांच्या अन्यायावर मिळवलेलं ऐतिहासिक उत्तर आहे.
गुलामगिरीचा काळ, जखमा आणि जागृती
१८५७ मध्ये पहिल्यांदा भारतीयांनी ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्ध एकत्र येऊन बंड पुकारलं. त्या वेळी राणी लक्ष्मीबाई, बेगम हजरत महल, तात्या टोपे यांसारख्या वीरांनी तलवार उगारली. जरी हे बंड दडपण्यात आलं, तरी त्याने एक बीज पेरलं, स्वातंत्र्याचे बीज.
नंतरच्या काळात देशात सामाजिक आणि राजकीय जागृती झाली. दादाभाई नौरोजी, बाळ गंगाधर टिळक, गोपाळ कृष्ण गोखले, लाला लजपतराय यांनी ब्रिटिशांच्या अन्यायकारक नीतीविरुद्ध आवाज उठवला. टिळकांनी “स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे” अशी घोषणा करून जनतेत नवचैतन्य निर्माण केलं.
महात्मा गांधींची शांत क्रांती
१९१५ मध्ये दक्षिण आफ्रिकेतून भारतात परतलेले महात्मा गांधी यांनी स्वातंत्र्य संग्रामाला नवी दिशा दिली. सत्याग्रह आणि अहिंसा या शस्त्रांनी त्यांनी ब्रिटिश साम्राज्याच्या मुळावर घाव घातला.
चंपारण सत्याग्रह, शेतकऱ्यांच्या हक्कांसाठी लढा.
असहकार चळवळ, ब्रिटिश वस्त्रांचा बहिष्कार, स्वदेशीचा पुरस्कार.
मीठ सत्याग्रह, दांडी मार्चच्या प्रत्येक पावलात जनतेचा निर्धार.
भारत छोडो आंदोलन, १९४२ मध्ये संपूर्ण देशाच्या एकजुटीचा ज्वालामुखी.
गांधीजींचा लढा केवळ ब्रिटिशांविरुद्ध नव्हता; तो भारतीयांच्या मनातून भीती आणि परावलंबित्व दूर करण्यासाठी होता.
पंडित नेहरूंचा दृष्टिकोन
पंडित जवाहरलाल नेहरू हे स्वातंत्र्यानंतरच्या भारताच्या स्वप्नांचे शिल्पकार होते. त्यांच्या “ट्रिस्ट विथ डेस्टिनी” या भाषणाने १५ ऑगस्ट १९४७ च्या मध्यरात्री संपूर्ण जगाला भारताचा जागरण क्षण दाखवला. ते म्हणाले, “At the stroke of the midnight hour, when the world sleeps, India will awake to life and freedom.”
नेहरूंच्या आधुनिक, वैज्ञानिक आणि धर्मनिरपेक्ष भारताच्या संकल्पनेने नव्या राष्ट्राचा पाया घातला.
सरदार वल्लभभाई पटेल, एकतेचा लोखंडी पुरुष
भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर देशाच्या ५६२ संस्थानांचे एकत्रीकरण ही एक महाकठीण जबाबदारी होती. सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या दृढनिश्चय आणि राजकीय कौशल्यामुळे हे एकत्रीकरण शक्य झालं. त्यांच्या लोखंडी इच्छाशक्तीमुळेच भारताचे नकाशावरचे रूप एकसंघ राहिले.
इतर प्रेरणादायी नेते
सुभाषचंद्र बोस, “तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हे आजादी दूँगा” हा रणशिंग फुंकणारा नेता, ज्याच्या आझाद हिंद सेनेने ब्रिटिशांना हादरवून सोडलं.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, स्वातंत्र्यानंतर भारताच्या संविधानाची रचना करून प्रत्येक नागरिकाला समानतेचा हक्क दिला.
सरोजिनी नायडू , कवयित्री, नेत्री, काँग्रेसच्या पहिल्या महिला अध्यक्ष; सत्याग्रहातील सक्रिय सहभागी.
१५ ऑगस्ट १९४७ आनंद आणि वेदनेचा संगम
१५ ऑगस्ट १९४७ च्या सकाळी तिरंगा लाल किल्ल्यावर फडकला, पण या आनंदाच्या सावलीत फाळणीची भीषणता दडली होती. लाखो लोक विस्थापित झाले, हजारो मारले गेले. हा दिवस विजयाचाही होता आणि दु:खाचाही.
साजरी करण्याची परंपरा
त्या काळात स्वातंत्र्य दिन म्हणजे गावोगावी प्रभातफेरी, घोषवाक्ये, सांस्कृतिक कार्यक्रम, देशभक्तीपर गाणी आणि झेंडावंदनाचा अभिमान. आजही तीच परंपरा जपली जाते
कोल्हापूर-सांगलीमध्ये जिलेबी, मुंबईत सत्यनारायणाची पूजा, सोसायट्यांमध्ये झेंडावंदन, मैदानात खेळांचे सामने. पण मनात प्रश्न उरतो, आपल्या उत्सवात अजून तीच दाहकता आहे का?
७९ वर्षांनंतरचा विचार
आज भारत स्वतंत्र आहे. पण भ्रष्टाचार, सामाजिक विषमता, आणि विभागणीच्या सावल्या अजूनही आपल्या समाजात आहेत. स्वातंत्र्य दिन हा केवळ इतिहासाची आठवण नाही, तर जबाबदारीची जाणीव करून देणारा दिवस आहे.
गांधीजींचा सत्य, नेहरूंची दृष्टी, पटेलांची एकता, बोसांचा त्याग,
या सगळ्यांचा वारसा आपण फक्त भाषणांत नाही, तर कृतीत उतरवला, तरच तिरंग्याचा अर्थ खरा होईल.
